Ι.Ν. Αγίων Αντωνίου και Χαραλάμπους εις Κρύα Ιτεών Πατρών: Σπάνιες εικόνες του Αγ. Νικολάου του Νέου στην Γορτυνία

Πέμπτη 5 Νοεμβρίου 2015

Σπάνιες εικόνες του Αγ. Νικολάου του Νέου στην Γορτυνία

00:12 | Ανώνυμος |

Ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος τιμάται ιδιαίτερα στην περιοχή της Γορτυνίας όπου υπάρχουν πολλοί Ναοί αφιερωμένοι σε Αυτόν και σπάνιες εικόνες Του. Στο θέμα αυτό αναφέρθηκε ο Διδάκτωρ της Βυζαντινής Αρχαιολογίας, π. Νεκτάριος Ν. Πέττας, με την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Ιερεμία, στο Θ΄ Διεθνές Συνέδριο της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, που έλαβε χώρα από 30/10 έως 2/11/2015 στο Ναύπλιο, με την στήριξη του Δήμου Ναυπλέων. Η εισήγηση είχε τίτλο: «Απεικονίσεις ως μοναχού του οσιομάρτυρος Νικολάου του εν Βουνένοις στην Πελοπόννησο. Depictions of Martyr Nikolaos Vounenis in the Peloponnese».

Μεταξύ άλλων ο π. Νεκτάριος ανακοίνωσε:

Το αρχικό κείμενο της βιογραφίας του Αγίου γράφτηκε από τον συνώνυμό του, Νικόλαο, περί τα μέσα του δεκάτου αιώνος. Η έλλειψη πλούσιου βιογραφικού υλικού σε συνδυασμό με τις μετέπειτα διασκευές, τις τροποποιήσεις και τις προσθήκες φανταστικών στοιχείων στο αρχικό κείμενο, αλλοίωσαν ικανώς την εικόνα που έχουμε σήμερα για το βίο και τη δράση του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις. Σημειωτέον ότι, τα αλλοιωμένα κείμενα εκδόθηκαν αρκετές φορές και προξένησαν σύγχυση, διόλου μικρή, καθιστώντας αδύνατη την ανεύρεση της αλήθειας. Όμως, το έτος 1972 εξεδόθη η λαμπρή Διδακτορική διατριβή του αειμνήστου Δημητρίου Σοφιανού, ο οποίος έριξε άπλετο φως στην υπόθεση και έθεσε τις πρόσφορες επιστημονικές βάσεις για την περαιτέρω έρευνα του βίου του Αγίου. Ο ίδιος ερευνητής στο επόμενο πόνημά του που τιτλοφορείται «Ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος της Βουνένης (Ι΄ αιών)» κομίζει συμπληρωματικά στοιχεία, ανέκδοτα αγιολογικά κείμενα Μαξίμου (1620) κ.ά., και επιβεβαιώνει τις ιστορικές αλήθειες περί του Αγίου, βασιζόμενος σε νέα στοιχεία που είδαν το φως της δημοσιότητος στα νεώτερα χρόνια.

Εκτός των δημωδών διασκευών του Βίου του Αγίου Νικολάου, οι σχετικές με τον Άγιο Ακολουθίες της Μεταβυζαντινής περιόδου προσφέρουν πλείστα όσα, καίτοι συμφύρουν την αλήθεια με το ρητορικό εγκώμιο και το θαυμαστό. Μεταξύ των Ακολουθιών αυτών διακρίνεται η φέρουσα τον τίτλο: Ακολουθία του Οσιομάρτυρος Νικολάου του Νέου του εξ Ανατολής, εν Βουνένοις αθλήσαντος (Βενετία 1657).

Σύμφωνα με τον Βίο του, ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορος Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού (886-912). Ήταν ανώτερος αξιωματικός του Βυζαντινού στρατού (Δούξ). Μετά το πέρας των επιδρομών στην νότια Βαλκανική στα τέλη του 9ου αιώνα αποφάσισε να αφιερωθεί στο Θεό. Εκάρη μοναχός στη σκήτη του όρους Βουνένη στην Θεσσαλία. Εκεί ασκήθηκε με άκρα υπομονή και καρτερία, λαμπρυνόμενος από αρετές, έως ότου έφτασαν εκεί βαρβαρικά φύλα, προκειμένου να λεηλατήσουν την περιοχή και να αποκομίσουν λάφυρα. Μετά πλείστα όσα μαρτύρια και κολασμούς εκ των βαρβάρων αυτών, ο Άγιος Νικόλαος αποτέμετο την κεφαλή. Σύμφωνα λοιπόν με τον βίο Του, ο Άγιος Νικόλαος φέρει τρεις ιδιότητες, κατά διαδοχή: του στρατιωτικού, του μοναχού και του μάρτυρος. Κατά συνέπεια η απεικόνιση Του ως στρατιώτη, ως μοναχού και ως μάρτυρος ανταποκρίνεται πλήρως στα γραφόμενα στο βίο και τις Ακολουθίες Του.

Παρά την μεγάλη διάδοση της στρατιωτικής εικονογραφίας του μάρτυρος Νικολάου, από το τέλος του 18ου αιώνα εμφανίζεται ένας νέος εικονογραφικός τύπος του Αγίου. Πλήθος φορητών εικόνων της ηπειρωτικής Ελλάδος εικονίζουν τον Άγιο Νικόλαο ως Μοναχό. Εδώ ο Άγιος φέρει μελανό χιτώνα και μανδύα, ζώνη αλλά και μελανόχρωμο κουκούλιον, το οποίο καλύπτει το κεφάλι, τους ώμους και πορπώνεται στο ύψος του λαιμού. Με τη μορφή αυτή εικονίζεται σε εικόνα από τη Δεσφίνα Φωκίδος, η οποία φιλοτεχνήθηκε «διά δαπάνης Νικολάου μετά της συζύγου αυτοῦ Χρυσάφως Τσουραπᾶ αωξγ’»[1863]. Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι στην εικόνα της Δεσφίνας ο Άγιος κρατά στον κόλπο Του την κομμένη κεφαλή Του, κατά τον τύπο του κεφαλοφόρου Ιωάννη του Προδρόμου. Φέρει επίσης ευμεγέθη σταυρό, σύμβολο και αυτό του μαρτυρίου Του.

Μία άλλη εικόνα του Αγίου Νικολάου, αυτή τη φορά από την Καλαμιά Πλατάνου Καλαβρύτων, χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα. Εδώ ο Άγιος ιστορείται ολόσωμος, ως μοναχός με σχήμα και μανδύα και κομβοσχοίνι στο χέρι. Είναι αγένειος με μακρά κόμη. Κρατά σταυρό και ειλητό στο ένα χέρι και με το άλλο δέεται. Πίσω Του βλέπουμε μακρινό τοπίο, με κρήνη στα δεξιά. Πάνω από τον Άγιο ιστορείται η Δέησις επί νεφέλης, με τον Χριστό ένθρονο.

Στην Πουλίτσα Κορινθίας σώζεται μία προσέτι εικόνα του Αγίου Νικολάου, «εἰς μνήμην τοῦ συζύγου Χρήστου Καραθανάση 1967». Εδώ ο Άγιος εικονίζεται ως την οσφύ, αγένειος και με μοναστική ενδυμασία. Με ένα χέρι υψώνει Σταυρό και με το άλλο κρατά ειλητό: «Τὶς ἡμᾶς χωρίσει ἀπό τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ».

Μία ακόμη εξαίσια εικόνα σώζεται στα Περιβόλια Λακωνίας. Η εικόνα, με τον αξιοσημείωτο προσωπογραφικό χαρακτήρα, χρονολογείται στα 1963 και είναι έργο του ζωγράφου Λαζαρή.

Στο Σαραντάπηχο Κορινθίας ως μοναχός συναπεικονίζεται με τον συνώνυμό Του Ιεράρχη των Μυρέων και αυτό διότι στις αρχές Μαΐου συνεορτάζουν (1907).

Επίσης, ως μοναχός παρουσιάζεται στην Πέρα Βάχλια Αρκαδίας (1914), στο Καλλιάνη Κορινθίας, στην Δημητσάνα καθώς και στην Βυτίνα της Αρκαδίας.

Εκτός από τις εικόνες στις οποίες ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις ιστορείται μόνος, υπάρχουν και εικόνες στις οποίες συμπεριλαμβάνονται βιογραφικές σκηνές. Μια τέτοια περίπτωση είναι η περίοπτος εικόνα, η οποία φυλάσσεται στην ιερά Μονή Άνω Ξενιάς Μαγνησίας (δ΄τέταρτο 19ου αι.). Στο κέντρο της εν λόγω εικόνας ο Άγιος παριστάνεται μεταξύ δώδεκα αδελφών της Σκήτης, κάτωθεν τοξωτού διάχωρου. Δύο ζωφόροι, ένας στο άνω και ένας στο κάτω τμήμα της εικόνας, περιλαμβάνουν από τρία επεισόδια από το βίο του οσιομάρτυρος Νικολάου: στο άνω τμήμα ιστορούνται η Αναγόρευση του Αγίου σε Δούκα, η μοναχική κουρά Του και το Μαρτύριο των συνασκητών Του. Στο κάτω τμήμα έχουν απεικονισθεί ο Ξυλοδαρμός του Αγίου υπό δύο δημίων, η Τόξευση κατά τον τύπο του αγίου Σεβαστιανού, και τέλος ο Ενταφιασμός του οσιομάρτυρος υπό των μαθητών Του.

Ένα όμοιο παράδειγμα εικόνας με βιογραφικές σκηνές στις παρυφές είναι η εικόνα στο Πράσινο Αρκαδίας, η οποία χρονολογείται στα 1900 (βλ. εικ.). Η εν λόγω εικόνα αντιγράφει τη σύνθεση της εικόνας της Μονής Ξενιάς. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει κυκλοφορία χαρακτικού με αυτή τη διάταξη και θεματογραφία.

Οι λόγοι για τους οποίους ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις εικονίζεται ως μοναχός κυρίως σε εικόνες του 19ου και 20ου αιώνα δεν είναι επαρκώς γνωστοί. Πιθανότατα τούτο οφείλεται στην έκδοση της Ακολουθίας του ιερομονάχου Ακακίου Διακρούση το έτος 1791. Στην Ακολουθία του Ακακίου ουδεμία αναφορά γίνεται στο στρατιωτικό παρελθόν του Αγίου. Αντιθέτως σε κάθε τροπάριο σε κάθε ύμνο υπογραμμίζεται η μοναστική Του ιδιότητα σε συνδυασμό, εννοείται, με την μαρτυρική. Επί παραδείγματι στο πρώτο τροπάριο του Μεγάλου Εσπερινού, το εις το Κύριε Εκέκραξα, λέγονται τα εξής: «Δεῦτε πιστοὶ συνελθόντες, ὕμνοις τιμήσωμεν Νικόλαον τὸν Νέον, τὸν ἀσκήσει μὲν πρῶτον, εἶτα δὲ ἀθλήσει τὸν πτερνιστὴν, καταβαλλόντα διάβολο». Στο δε Δοξαστικό: «Δεῦτε… εὐφημιῶν ἀναδήσωμεν, τὸν ὅσιον καὶ μάρτυρα Νικόλαον, τὸν ἐν βουνένοις ἀθλήσαντα…» Φαίνεται λοιπόν πως η απεικόνιση του Αγίου Νικολάου ως μοναχού συνιστά προσπάθεια συμμορφώσεως προς την προς τιμήν Του συντεθείσα Ακολουθία υπό του Ακακίου Διακρούση.

Επιπλέον ο όψιμος αυτός εικονογραφικός τύπος του οσιομάρτυρος Νικολάου του εν Βουνένοις θα πρέπει να έλαβε την αρχή σε κάποιο εργαστήριο παραγωγής εικόνων, όπως το επιφανές βυζαντινό μοναστήριο της Άνω Ξενιάς στη Μαγνησία, από το οποίο προέρχεται η παλαιότερη γνωστή βιογραφική εικόνα του Αγίου. Το γεγονός επίσης ότι ο εξεταζόμενος εικονογραφικός τύπος κυριαρχεί στα μετεπαναστατικά χρόνια ίσως να συνδέεται με την άμβλυνση του ρόλου Του ως στρατιωτικού προστάτη των υποδούλων, ως ήταν στη Μεταβυζαντινή εποχή. Σε κάθε περίπτωση η έρευνα συνεχίζεται αδιάπτωτος και είναι βέβαιον πως θα κομίσει στο μέλλον πλείστα όσα στοιχεία για την εξέλιξη της εικονογραφίας του θαυματουργού οσιομάρτυρος Νικολάου του Νέου.