Ι.Ν. Αγίων Αντωνίου και Χαραλάμπους εις Κρύα Ιτεών Πατρών: Τάσεις και προεκτάσεις στη διδασκαλία των Κατηχητικών Σχολειών

Πέμπτη 26 Ιανουαρίου 2012

Τάσεις και προεκτάσεις στη διδασκαλία των Κατηχητικών Σχολειών

16:05 | |

του Θεοδώρου Λάζαρη
Κατηχητού

Δράττω την ευκαιρία με τον εγκαινιασμό αυτού του πολύ χρήσιμου ιστολογίου να εκθέσω μερικές προσωπικές απόψεις σχετικά με τη συστηματική διαπαιδαγώγηση του κατηχητικού σχολείου, το οποίο και εγώ προσωπικά υπηρετώ. Σκοπός του εν λόγω άρθρου που θα ολοκληρωθεί σε δύο μέρη, είναι να καταθέσω προσωπική βιωματική εμπειρία, μπολιασμένη με μελέτη αξιόλογων παιδαγωγών, πάνω σε δύο τομείς. Τη θεολογία και την παιδαγωγική. Σε αυτό το πρώτο άρθρο θα αναφερθώ στο ήθος που θεωρώ, με ταπεινότητα και κατανόηση των αδυναμιών και των ελλειμμάτων που έχω, ότι πρέπει να μεταλαμπαδεύουμε στη νέα γενιά των παιδιών, ένα ήθος το οποίο εκλείπει αναμφισβήτητα από την κοινωνία, ακόμα πολλές φορές και μέσα από την οικογένεια και στο δεύτερο, την προοπτική μέσα από την οποία μερικές πατερικές και σύγχρονες παιδαγωγικές μέθοδοι μας δίνουν σήμερα μια αποτελεσματική δυνατότητα επιρροής στα παιδιά τα οποία διδάσκουμε. Και θεωρώ πολύ χρήσιμο το μπόλιασμα των πατερικών αλλά και σύγχρονων παιδαγωγικών μεθόδων, καθώς σύμφωνα με το πνεύμα των πατέρων, για ένα αποτελεσματικό τρόπο διαπαιδαγώγησης, οφείλουμε να συνδυάσουμε τα πλέον εκλεκτικά στοιχεία της σημερινής επιστήμης, ακόμα και αν αυτά μπορεί να μην προέρχονται από τις πλέον ευλαβείς πηγές, αναβαπτισμένα όμως, αναμορφωμένα και διευρυμένα μέσα στη χριστιανική ηθική. Άλλωστε είναι αρκετά γνωστό το περιστατικό της σύγκρουσης του μεγάλου Ιεράρχη Γρηγορίου του θεολόγου, με τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, όταν δεύτερος απαγόρευσε την διδασκαλία και την διδαχή των φιλόσοφων μαθημάτων των αρχαίων Ελλήνων στους χριστιανούς της εποχής του.
Πολλές φορές γίνεται μία συνειδητή αποφυγή της δογματικής διδασκαλίας στα μαθήματα των κατηχητικών. Θα λέγαμε ότι ο φόβος πράγματι μίας τέτοιας προοπτικής είναι κατανοητός. Αλλά σε μία δεύτερη σκέψη εμπεριέχει σοβαρούς κινδύνους και προβλήματα. Η Αγία Γραφή και η Παράδοση μας, κατ επέκταση δηλαδή οι αγιοπνευματικές πηγές της χρηστομάθειας που οφείλουμε να δώσουμε στους νέους σήμερα, φτάνουν σε εμάς, μέσα από τους πατέρες της Εκκλησίας. Οι πατέρες αυτοί καλούνται νηπτικοί (νήψη=εγρήγορση), καθώς το ίδιο το Άγιο Πνεύμα, το οποίο επίστατο στη συγγραφή της Βίβλου, επίσταται επίσης μέσα από τους λόγους τους και την πένα τους. Αυτό σημαίνει πως οι ίδιοι μετέχουν της δόξας και της βασιλείας του Θεού, δηλαδή των θείων και ζωοποιητικών ενεργειών, που τους ικανώνουν να εκφράζουν αλαθήτως θεολογικώς, τις μεγάλες αλήθειες της πίστεως. Αλλά το βίωμα αυτό, η θέα του Θεού και η παροχή γνώσης, είναι ένα βίωμα άκρως δογματικό. Διότι το δόγμα αποτελεί βίωμα και θέα του Θεού και εν συνεχεία καταγραφή. Οι λόγοι τους, σε οποιαδήποτε έκφανση της γραφίδος τους, είναι μεστοί μέσα από τη δογματική προέκταση της όρασης του Θεού. Δε νοείται καμία ηθική αποκομμένη από αυτό το βίωμα και άρα δε νοείται καμία ηθική αποκομμένη από το δογματικό στοιχείο. Πώς για παράδειγμα να κατανοήσουμε την αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο αν δεν αντιληφθούμε την έννοια της τρισυπόστατης μονάδος και πώς να αντιληφθούμε το σχέδιο της θείας οικονομίας, αν δεν αντιληφθούμε τα υποστατικά ιδιώματα, τις θείες ενέργειες ή την έννοια της απολυτρώσεως, δίχως τα πόρισμα και τη δυοφυσιτική ορολογία της Δ’ Οικουμενικής συνόδου; Πως θα εξηγήσουμε τον οντολογικό χαρακτήρα της σωτηρίας και την έννοια της Εκκλησίας, άνευ των εκκλησιολογικών δογματικών προεκτάσεων και της θεολογίας του προσώπου. Η διδασκαλία τότε μένει στείρα, άκαμπτη, περιορισμένη σε νοήματα που πολλοί ιδεολογικοί οργανισμοί μπορούν κάλλιστα να εκφράσουν, ενώ συνάμα αφήνουν τους αιρετικούς, αλλά και μέρος της εσφαλμένης θεολογικής ατραπού που έχει εισχωρήσει και στη χώρα μας, να αλλοιώνουν το πραγματικό σωτήριο μήνυμα της ορθόδοξης εκκλησίας, καθώς δε φαίνονται επαρκείς διαφορές. Και με αυτό που λέω, δε μιλώ για ξερή απαγγελία δογματικών αληθειών. Άλλωστε και η θύραθεν παιδεία επί Βυζαντίου δε στόχευε σε αυτό σημείο. Δόγμα λοιπόν και ήθος, αποτελούν το ένα και το αυτό ζήτημα και η αποβολή των δογματικών προεκτάσεων μέσα στη διαπαιδαγώγηση των νέων, έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα του μαθήματος, όπως γίνεται αντιληπτό.
Το πρώτιστο μήνυμα της ενανθρώπησης και άρα της θείας οικονομίας είναι η σωτηρία. Κρίνω, πως σε κάθε μάθημα θα πρέπει να υπάρχει επαρκής σύνδεση με τις σωτηριολογικές προεκτάσεις του ευαγγελίου. Σωτηρία και απολύτρωση, δε σημαίνει απλώς μία ζωή ενταγμένη μέσα σε ένα πλαίσιο συμπεριφορών. Σημαίνει διαρκής μάχη με τις διαβρωτικές δαιμονικές δυνάμεις, σημαίνει διαρκή καθαίρεση του ανθρώπου, σημαίνει ένωση του ανθρώπου με τις θείες ενέργειες, που προκύπτουν μέσα από τα μυστήρια. Η σωτηρία, η ακεραιότητα δλδ της ανθρώπινης φύσης, όπως αυτή κατ εικόνα πλάστηκε, πρώτα είναι μετοχή του Θεού στις καρδιές των ανθρώπων και θεραπεία και μετά ευθυγράμμιση σε ένα σύνολο πρακτικών. Ποτέ όμως το αντίθετο. Οι πρακτικές είναι χρήσιμες για να μας δείχνουν την τάση που έχουμε. Αν τις πράττουμε μέσα σε ένα κλίμα δυσκολίας ή σε ένα κλίμα μακαριότητας. Αλλά το να πράττω διαρκώς καλές πράξεις, δεν αρκεί αν δεν επέλθει η κάθαρση. Διότι ευάρεστο είναι να πράττεις το ηθικό καλό, αλλά η υποκρισία ελλοχεύει. Συνάμα δε η αγάπη, δηλαδή ο νόμος της χάριτος, είναι μία οντολογική κατάσταση. Η αγάπη εν Θεώ είναι μία χαριτωμένη κατάσταση που προκύπτει στην φάση της καθάρσεως, ενώ υπό οποιεσδήποτε άλλες συνθήκες αποτελεί ανθρώπινο συναισθηματισμό, ανίκανο να δικαιώσει των άνθρωπο. Έτσι και το μήνυμα της σωτηρίας είναι ανέφικτο δίχως τη μετάνοια,. Εξου και οι προεκτάσεις της μετάνοιας αν δεν αποτελούν σημείο αναφοράς στο εκάστοτε μάθημα, δε μπορούν να οδηγήσουν το μάθημα στη Χρι(η)στοήθεια. Το μάθημα πρέπει να είναι μία διαρκής υπενθύμιση της θείας παρουσίας στον κόσμο, με μία διαρκή απαίτηση για μεταστροφή του φρονήματος και συνάμα του κόσμου ολόκληρου. Και αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη θεία χάρη, δηλαδή το βιωματικό ήθος. Έτσι η εκκλησιοκεντρική διδασκαλία γίνεται απαραίτητη και τα μυστήρια το δεδομένο εργαλείο για την επίτευξη του στόχου, καθώς όπως ο άγιος Νικόλαος ο Καβάσιλας μας πληροφορεί, η Εκκλησία συνίσταται από τα μυστήρια της. Τα μυστήρια είναι οι θυρίδες της ζωής, οι καρποί του εκκλησιαστικού σώματος, όταν το μέλος εγκεντριστεί στο δένδρο της ζωής, που λέγεται Εκκλησία και κατ επέκταση το σώμα στου ζώντος Χριστού στην ιστορία της ανθρωπότητος.
Επιπρόσθετα ο εκκλησιοκεντρικός χαρακτήρας δεν πρέπει ποτέ να εκλείπει. Το μοναδικό πρόσωπο του κάθε ανθρώπου ζει σε μία κοινωνία και η σωτηρία και η καταξίωσή του επέρχεται μόνο σε συνάρτηση με τον συνάνθρωπο και μέσα στα εκκλησιαστικά πλαίσια, όπου ο Θεός ενεργεί τα χαρίσματά του, δια του Αγίου Πνεύματος. Όταν χάνετε αυτή η προοπτική, δλδ η κοινωνικότητα, τότε το πρόσωπο μετατρέπεται σε άτομο, σε μία βιολογική μονάδα, η οποία αγνοεί τον συνάνθρωπο ή θεωρεί τον συνάνθρωπο συμβατική σωτηριολογική υπόθεση, δίχως να αντιλαμβάνεται ότι μέσω αυτού σώζεται. Έτσι περνά σε πρώτη μοίρα ο αυτοέλεγχος και σε δεύτερη μοίρα το εκκλησιαστικό σώμα με όλες τις εκδηλώσεις του, όπως το λειτουργικό και μυστηριακό χαρακτήρα. Κλείνεται πιο πολύ στον εαυτό του, δεν είναι πραγματικά κοινωνικός, ενώ νομίζει πως η συμπεριφορά προέχει και όχι η θεραπεία. Θέλει λοιπόν μεγάλη προσοχή, να εντάσσουμε το παιδί στην κοινότητα και να μην του μεταθέτουμε ενοχικά σύνδρομα, όπως εύκολα μπορεί να συμβεί λόγω των προεκτάσεων που περιγράφηκαν, καθώς η υπολειτουργική ζωή δε φέρνει θεραπεία, με αποτέλεσμα την αδυναμία παραμονής στο καλό, που φέρνει απελπισία, σκληρότητα ή και φυγή από την εκκλησία, αφού αδυνατεί να ικανοποιήσει το ιδανικό ιδεώδες.
Η ιστορία είναι επίσης ένα ακόμα σημαντικό κομμάτι της διδασκαλίας. Ο χριστιανισμός είναι η κατεξοχήν ιστορική πίστη. Ο Χριστός εμφανίζεται μέσα στην ιστορία και ενεργεί μέσα στην ιστορία. Δεν πρέπει λοιπόν το μάθημα να αποϋλοποιείται και να αποϊστοριοποιείται σε μία υπερβολική θεωρητικολογία και πνευματολογία, αλλά πρέπει να εγκεντρίζεται με μπόλικη δόση ιστορίας. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Frank Scaeffer πρώην προτεστάντης, γιός του μεγαλύτερου απολογητή προτεστάντη πάστορα στις ΗΠΑ, κατά τη μεταστροφή του στην Ορθοδοξία, θεώρησε τον ιστορικό παράγοντα τον πλέον σημαντικό για να πεισθεί για την αλήθεια της πίστεως μας. Το ίδιο και ο μεγάλος πρώην προτεστάντης ιστορικός Jaroslav Pelican ο οποίος μετά από 40 χρόνια μελέτης της ιστορίας του δόγματος αποφάνθηκε πως η ορθόδοξη εκκλησία είναι ορθή δογματικά και βαπτίστηκε. Αλλά αυτή η ιστορική προοπτική πρέπει να συνοδεύεται από ταπεινότητα και όχι διαρκή θριαμβολογία. Έτσι ζωοποιείται και το πνεύμα και αυξάνεται περαιτέρω η πνευματική καρποφορία. Η ύλη, δια μέσου της ιστορίας άλλωστε θεώθηκε. Δεν είναι κακή η ύλη, αλλά σημείο δοξολογικής αναφοράς προς το Χριστό, μέσο για τη σωτηρία, χρήσιμο στοιχείο τυπολογίας και συμβολισμού. Δίχως αυτά τα στοιχεία, ακρωτηριάζουμε την παιδαγωγική των πατέρων, αλλά και την ανθρώπινη διαχρονική νοοτροπία και ψυχολογία του βάθους και της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως οι πατέρες μας δίδαξαν εναργώς μέσα από τα κείμενά τους.
Φυσικά μέσα από την ιστορία δεν πρέπει να εξιδανικεύουμε καταστάσεις. Η ιστορία είναι ένα πεδίο μάχης, όπου η κακία κάνει παντού την εμφάνισή της. Γι αυτό και πρέπει με πολλή σοβαρότητα να δείχνουμε, να φέρνουμε δηλαδή στο φως αυτές τις καταστάσεις και να τις τονίζουμε στο έπακρο. Αλλά και εδώ με πολύ προσοχή. Ο σκοπός των βιβλικών κειμένων, που διαρκώς φέρνουν στο φως τέτοιου είδους καταστάσεις είναι να τις φωτίσουν και να παραδειγματίσουν δύο πράγματα. Πρώτο την αμαρτία, η οποία αυτομάτως αποπροσωποποιείται και αποποιεί την οργή σε βάρος του τραγικού αμαρτάνοντα και δεύτερον οι συνέπειες της. Πρέπει να φέρνουμε την αμαρτία στη θύμηση των νέων, με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε να μπορεί να γίνεται δημιουργικός τόκος και όχι να σκληραίνει η ψυχή του παιδιού, είτε εξοβελίζοντας το πρόσωπο του ανθρώπου που το έπραξε, είτε απωθούμενο την ουσία της ιστορίας. Κάτι παρόμοιο κάνει και η ΠΔ η οποία τονίζει τις καταστάσεις και φέρνει σε συμπαθή θέση τον αμαρτωλό, που πολλές φορές είναι το πρόσωπο που ο Θεός εμπιστεύεται να φέρει σε πέρας το σχέδιο Του, όπως ο Δαβίδ. Πρέπει λοιπόν να προσπορίζουμε το μήνυμα που φέρνει η τυραννική κατάσταση της αμαρτίας και το μεγάλο αγώνα που απαιτεί η μετάνοια για την επίτευξη της μεγάλης ανθρώπινης ελπίδας, που είναι η ελευθερία. Διότι τα γλυκερά μαθήματα, αφήνουν μία ηθικολογική ερμηνεία, που αντιτίθεται πολλές φορές στο βασικό δογματικό νόημα των πατέρων. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, μας λέει πως οι δούλοι και οι μίσθιοι δεν είναι αυτοί που θα δουν τη βασιλεία του Θεού. Ήτοι, όσοι πιστεύουν από φόβο (όχι ανόθευτο όπως μας λέει ο Μάξιμος ο Ομολογητής) και από συμφέρον, δε θα καταφέρουν να καθαρθούν από τα πάθη. Το μήνυμα λοιπόν δεν πρέπει να έχει αυτές τις προεκτάσεις, αλλά αντιθέτως να δίνει την αντίληψη στο νέο για τη δυσκολία του δρόμου της μετάνοιας. Δεν είναι τυχαίο, πως το πλέον σημαντικό βιβλικό κείμενο που διδάσκονταν οι Βυζαντινοί παίδες στο σχολείο ήταν το ψαλτήρι. Έτσι το μάθημα δεν θα πρέπει να αποτελεί ένα διαρκές άπιαστο ιδεώδες. Φυσικά εδώ μπορεί κάλλιστα να κατανοηθεί πως το μάθημα δε μπορεί να είναι και ερήμην της σημερινής πραγματικότητας, μένοντας μόνο στον ιστορικό παράγοντα. Το ευαγγελικό μήνυμα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο και κατανοητό μέσα στην καθημερινή ανάγκη και προβληματική. Σύγχρονο και έτοιμο να δώσει λύσεις στην καθημερινότητα, συνάμα όμως να δίδει και προεκτάσεις σκέψης στο νέο, για τη δική του αναζήτηση και προσαρμογή στις αλήθειες της πίστεως.
Η ιστορική πραγμάτευση όμως των μαθημάτων μένει ακρωτηριασμένη, αν δεν τονιστούν επαρκώς δύο ακόμα πτυχές αυτής. Πρώτη είναι η εσχατολογική προοπτική και δεύτερη το ασκητικό ιδεώδες. Κατά την πρώτη περίπτωση, όταν μιλάμε για εσχατολογική προοπτική δε μιλάμε απλώς για το τέλος της ιστορίας, την κρίση και την αιώνια ζωή. Μία τέτοια τάση είναι εκτός πατερικού πνεύματος άλλωστε. Μιλάμε για την Βασιλεία του Θεού που είναι παρούσα και το σχέδιο της θείας οικονομίας. Ένα σχέδιο το οποίο ξεκινάει από τη δημιουργία του κόσμου, τελειοποιείται με την έλευση του Αγίου Πνεύματος και ολοκληρώνεται κατά τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Αυτή η εσχατολογική προοπτική της ιστορίας, δίνει νόημα και ζωντάνια στην ιστορία, δίνει αξία και ελπίδα, όπου μαζί με την πίστη και την αγάπη αποτελούν κατά τον Απόστολο Παύλο το σπουδαιότερο τρίπτυχο των αρετών της εδώ ζωής. Δίχως τη διαρκή υπενθύμιση ότι η ιστορία είναι γεγονός το οποίο ο Θεός οδηγεί και κατευθύνει, η ιστορία γίνεται αποσπασματική, άνευ ουσίας και νοήματος, διασπώντας τη σχέση Θεού και ανθρώπου, αποκρύπτοντας το ρόλο που διαδραματίζει ο άνθρωπος μέσα σε αυτή. Και ο ρόλος του ανθρώπου μέσα σε αυτή συντελείται με σκληρό αγώνα. Ένα αγώνα, που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από το ασκητικό ιδεώδες. Γι αυτό η άσκηση αποτελεί ένα υψηλό ιδανικό, το οποίο συνυφαίνεται με την αγάπη. Σήμερα θα λέγαμε ότι αυτό το ιδεώδες είναι πιο επίκαιρο από ποτέ εξού και Θα πρέπει να τονίζεται όχι μόνο το πνευματικό μέρος της άσκησης (που δεν είναι μόνο η νηστεία), αλλά και οι πρακτικές εφαρμογές, οι αγαπητικές προοπτικές και τα υψηλά επιτεύγματα των μεγάλων ανθρώπων της Εκκλησίας δια μέσου αυτής. Και επιτέλους, δε πρέπει να φοβόμαστε να παραστήσουμε απέναντι σε πάσης λογής αμφιλεγόμενους «ήρωες» και «ινδάλματα» το αγωνιστικό και ασκητικό πάθος των αγίων μας, που λαμπρύνθηκαν μέσα από την άσκηση. Το δέος που όλοι νοιώθουμε για το ασκητικό μεγαλείο τους, δε χωρά αμφιβολία ότι μπορεί να αγγίξει τις ψυχές των νέων μας, αλλά και νοηματοδοτήσει ακόμα περισσότερο την ένταξη του παιδιού μέσα στην κοινωνία. Διότι άσκηση και μετάνοια σημαίνει πρόοδος στην κοινωνικότητα.
Συνοψίζοντας λοιπόν θα έλεγα πως οι πυλώνες που δε μπορούν να αγνοηθούν στα μαθήματα των κατηχητικών είναι τέσσερις. Η απουσία δόγματος και προεκτάσεων, η σωτηριολογία και η μετάνοια, ο εκκλησιοκεντρικός χαρακτήρας της κοινωνίας και η ιστορική και εσχατολογική προοπτική, που δίνει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Κάθε μία απώλεια των πυλώνων αυτών οδηγεί κατά την εκτίμησή μου, σε ποιοτική υποβάθμιση του μαθήματος των κατηχητικών σχολείων.